Jarzyna? A co to?

Już od XIV w. posługiwano się taką nazwą jak jarzyna, którą naprzemiennie używano z leksemem jerzyna. Głównie oznaczała zboże jare, siane na wiosnę. Ten leksem stosowano również dla kaszy pochodzącej ze zbóż jarych. Jarzyna swoją nazwę zawdzięcza przymiotnikowi jary, który oznacza wiosenny. Stąd pojawia się pierwotne znaczenie – wiosenne rośliny.[1] W XVI w. ludność posługiwała się tym leksemem tak samo jak w poprzednich wiekach.[2] Warto zaznaczyć, że jarzyna pochodzi z dialektu mazowieckiego. Ponadto poszerzono ten leksem o kolejne znaczenie, mianowicie do XVIII w. używano tej nazwy dla roślin uprawianych dla ich jadalnych nasion, tj.: groch, bób oraz soczewica. Powoli w polszczyznę wkradało się współczesne znaczenie, czyli rośliny uprawiane w ogrodzie. Jarzyna traktowana była również jako roślina jadalna.[3] W kolejnych latach leksem ten oznaczał już nie tylko zboże jare czy jadalne nasiona, ale również był zieleniną, włoszczyzną, np.: pietruszką, rzepą, kapustą. Używano tej nazwy również dla potraw, które składały się z warzyw lub dań „zawierających stałe części zupy, bez jej ciekłych części”, były to tzw. flaki zrobione na jarzynę.[4] W XIX w. jarzyna uzyskała także miano rośliny kuchennej lub też polnej.[5] Współcześnie bardzo rzadko stosuje się ten leksem dla zbóż jarych. Jest to już przestarzała nazwa. Aktualnie używa się jarzyny do określenia części jadalnej rośliny warzywnej lub po prostu jest to warzywo. Ponadto często można spotkać się z nazwą potrawy przyrządzonej z jarzyn gotowanych lub duszonych. Zwykle jarzyny stanowią dodatek do mięs. Można je spożywać również na surowo, np.: marchewkę, kapustę, sałatę, liście cykorii.[6] Od XX w. od  jarzyny powstały sztuczne neologizmy takie jak jarski, czyli bezmięsny, składający się tylko z jarzyn. Ciekawostką jest leksem jarosz, oznaczający wegetarianina, który współcześnie jest bardzo modnym określeniem dla osób niejedzących mięsa. Mianowicie wyraz ten funkcjonuje w polszczyźnie już od XIX w.[7]

---

[1] W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005, s. 205.

[2] Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, Zakład Imienia Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław – Warszawa – Kraków 1965-1969, s.118-119.

[3] Słownik polszczyzny XVI w., red. M.R. Mayenowa, Zakład Imienia Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1966, s. 270-271.

[4] M. Linde, Słownik języka polskiego, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Lwów 1855, s. 239-240.

[5] Słownik języka polskiego, red. A. Zdanowicz, wyd. Maurycego Orgelbranda w Wilnie, Wilno 1861, s.434.

[6] Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1961, s. 331-332.

[7] W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005, s. 205.